تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
روزگار رفته بر تاریخ ورود سینما به مشهد
مشهد صد سال پیش یک خیابان مدرن دارد به اسم ارگ که نخستین سینما‌ها در آن پا می‌گیرند و هر‌سال هم بر تعدادشان افزوده می‌شود، آن‌چنان‌که یک راسته یا دالان سینمایی شکل می‌گیرد؛ دالانی که خاطرات نخستین فیلم‌ها، رونق گیشه‌ها و هیجان نشسته توی چشم مردمان زل‌زده به پرده جادو همیشه جزو قشنگ‌ترین تصاویرش بودند؛ تصاویری که با فرسوده و تخریب شدن آن سینما‌ها اکنون دیگر به چند خاطره در پس ذهن موسپیدکرده‌های مشهدی تبدیل شده‌اند.
روز سینما سبب شد خیابان تاریخ را در این دالان قدم بزنیم و برایتان از سینما‌های مشهد قدیم بگوییم.
تالار «اعتبار السلطنه»؛ ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۶
مشهد اواخر قاجار سینما ندارد. البته پیش از آنکه موسی‌خان اعتبارالسلطنه، از صاحب‌منصبان قشون قزاق و رئیس قورخانه مشهد (کارخانه اسلحه‌سازی)، آن را ایجاد کند. او که در کوچه حمام ارگ تالاری داشته، هر‌از‌چندگاهی در آن برنامه‌ای برای اعیان و اشراف شهر برگزار می‌کرده است؛ از جمله این برنامه‌ها نمایش فیلم‌هایی بوده است که به‌واسطه یک آپارات هندلی بر یک پرده گچی نمایش می‌داده‌اند.
دو سالی طول می‌کشد که پای دیگران نیز به‌واسطه پرداخت پنج‌شاهی به برنامه نمایش فیلم تالار اعتبارالسطنه باز می‌شود و به‌این‌ترتیب نخستین سینمای مشهد شکل می‌گیرد. گویا استقبال خوب است، آن‌قدر که در سال۱۲۹۲، این تالار، سینمایی دائمی می‌شود. در سال۱۳۰۶، اما با ساخت سینما‌های تازه، تالار از رونق می‌افتد و تنها با نام کلوپ اعتبارالسلطنه به حیات خود ادامه میدهد تا اینکه بعد‌ها به اداره اسناد مشهد تبدیل می‌شود.
سینما تابستانی «باغ ملی»؛ ۱۲۹۹ تا ۱۳۱۸
در سال۱۲۹۹ جنب دیوار ارتش در باغ‌ملی، به همت صادق‌خان تارتار و شخصی به نام شازده فضایی با گونی دیوارکشی می‌شود و در آن فیلم‌های روسی نمایش می‌دهند و نمایش و آکروبات نیز اجرا می‌کنند. نمایش پیوسته فیلم غیر‌ناطق در این مکان که حدود چهارصد صندلی داشته است سبب می‌شود عنوان سینما بگیرد و تا سال۱۳۱۸ با نام سینما باغ‌ملی دایر بماند.
تماشاخانه «باغ نادری»؛ حدود ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰
شخصی به نام نیکلا گریگوریان نیز در تماشاخانه باغ‌نادری پرده‌ای نصب کرده بوده و هر‌از‌چندگاهی برای عموم فیلمی نمایش می‌داده است. این تماشاخانه عملا تا سال۱۳۱۰ سالن تئاتر و سینماست؛ البته در سال‌های بعد به‌طور پراکنده نمایش فیلم هم دارد، اما با حضور سینما‌های اختصاصی به‌کلی فراموش می‌شود.
سینما «ملی» (نام‌های بعدی: هما، استقلال و جام‌جم)؛ ۱۳۰۵ تا حدود ۱۳۷۰
سینما ملی اولین سینمای دائمی مشهد است که با عنوان سینما دایر می‌شود. شخصی به نام نیکولا گریگوریان، کافه رستوران خرم در انتهای باغ‌ملی را برای ساخت سینما مناسب می‌بیند و مالک رستوران (حسن‌بیک) را برای شراکت در ساخت آن راضی می‌کند. آنها با خرید انبار‌های مخروبه پشت مغازه‌های حاشیه خیابان، سینما ملی را در نیمه اول سال ۱۳۰۵ تأسیس می‌کنند که تا سال۱۳۰۷ با همین نام دایر است.
در این سال ۳۳تن از ارامنه که در رأس آنها آرسن‌منگاساریان قرار دارد، شرکت سهامی خاص سینما خراسان را تشکل می‌دهند و سینما ملی را می‌خرند. سهام‌داران جدید فضای سالن را گسترش می‌دهند تا سینمایی مجهزتر با ظرفیت ۹۰۷صندلی بسازند. نام سینما را هم تغیر می‌دهند: سینما «هما».
سینما هما پس از مصادره در سال ۱۳۵۹ تعطیل و در سال۱۳۶۶ با نام سینما «استقلال» بازگشایی می‌شود. چندی بعد هم با نام سینما «جام‌جم» به اجاره بخش خصوص در می‌آید، اما چند سال بعد به‌دلیل نداشتن ایمنی ابتدا تعطیل و سپس تخریب می‌شود.
سینما «مایاک» (نام بعدی: فردوسی)؛ ۱۳۰۵ تا ۱۳۶۵
مادام روزیک توماس که سالن اپرایش به نام مایاک درست روبه‌روی عمارت چهارطبقه قرار داشته است، پس از تأسیس سینماملی به فکر می‌افتد با همفکری و همکاری وارطان‌دانیال‌پطروسیان که تأمین‌کننده فیلم مشهد است، تغییرات مختصری در سالن خود ایجاد کند و سینمایی راه بیندازد.
به‌این ترتیب مالکان سینماملی (آرسن منگاساریان، یفرم توماس و زاخار ماگسارانی) را به شراکت می‌گیرد و در سال۱۳۰۵ سینما مایاک دایر می‌شود. ظرفیت سالن مایاک ۱۳۲۰نفر است. به‌این‌ترتیب مشهد صاحب یک سینمای بزرگ می‌شود که پس از بازسازی به سینما «فردوسی» تغییر‌نام میدهد. سینما سال ۱۳۵۹ مصادره می‌شود و سال ۱۳۶۵ نیز بر اثر آتش‌سوزی مختصری، ناایمن معرفی و تعطیل می‌شود.
سینما «دیده‌بان» (نام بعدی: ایران)؛ ۱۳۰۶-۱۳۵۶
یک سال پس از پاگیری دو سینما در مشهد «حبیبی» که اداره‌کننده سالن بیلیارد بالای مغازه‌های حاشیه خیابان ارگ (جنب سینماملی) است با مشارکت یکی از مهاجران روسیه به نام علی‌اف از فضای بزرگ خانه‌های متروکه پشت سینما ملی استفاده می‌کند و سینما دیده‌بان را می‌سازد که ورودی‌اش در کوچه عدلیه و خروجی آن در خیابان جنت فعلی بوده است.
سینما دیده‌بان که نمی‌تواند در رقابت با دو سینمای شرکت سینما‌های خراسان، فیلم‌های مناسبی را به نمایش بگذارد، در سال۱۳۰۸ قافیه را می‌بازد و آرسن‌منگاساریان، یفرم توماس و زاخار ماگسارانی ملک آن را می‌خرند و نامش را به سینما «ایران» تغییر می‌دهند. سینما ایران یک سال قبل از پیروزی انقلاب به قاسم کمال‌شهسوار و شرکایش فروخته می‌شود و به‌این‌ترتیب اگرچه مصادره نمی‌شود، چند‌سال بعد با ساخت مجتمع تجاری جنت و یک هتل به‌کلی از بین می‌رود.
سینما «شاهرضا»؛ ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۸
طبق اسناد در خیابان شاهرضا نو (آخوند خراسانی) نیز سینمایی به نام شاهرضا وجود داشته که شخصی به نام آکانوف (اوغانف) در حدود سال۱۳۰۹ آن را تأسیس کرده است. اوغانف در بهار۱۳۱۳ آنجا را تخلیه می‌کند و این محل با ماهی چهارصد ریال به اداره دخانیات اجاره داده می‌شود.
البته روایت دیگری نیز برای این سینما وجود دارد که می‌گوید حسن‌بیک پس از واگذاری سینماملی، این سینما را در سال۱۳۱۴ با ۳۸۰صندلی دایر کرده و سه سال آن را سرپا نگه داشته است. به‌نظر می‌رسد این سینما پس از آکانوف (اوغانف) توسط حسن‌بیک گسترش یافته و چند‌سالی نیز در اختیار او بوده است تا اینکه حدودا در سال۱۳۱۸ جای خود را به نمایندگی چرخ خیاطی سینگر میدهد.
سینما «توس»؛ ۱۳۱۰ تا حدود ۱۳۲۲
بالاخانه مغازه‌های فلکه آب در سال۱۳۱۰ به‌عنوان مسافرخانه توس در اختیار زاخار ماگسارانی است؛ از‌این‌رو با همکاری نیکلا گریگوریانس دیوار‌های آن را برمی‌دارند و با جانمایی دویست صندلی نخستین سینما را در جوار حرم می‌سازند. از‌آنجا‌که زاخار سهام‌دار سینما‌های هما، فردوسی و ایران است، سینما توس مشکلی برای تهیه فیلم و اکران ندارد و به مدت هشت سال خوب می‌فروشد و پیوسته دایر است. چهار سال بعدی گویا سینما به اجاره واگذار می‌شود که وضعیت اکران جالبی ندارد و نهایتا در سال ۱۳۲۲ تعطیل و تخریب می‌شود تا جایش هتل سپید ساخته شود.
سینما «خیام»؛ ۱۳۱۵ تا حدود ۱۳۲۳
پنج سال پس از فعالیت توس، این‌بار علی‌اف که به‌تازگی از مشارکت سینما ملی کناره گرفته است، به‌سراغ زاخار ماگسارانی می‌رود تا در بالاخیابان و محل فعلی درمانگاه رازی، سینما خیام را با دویست صندلی دایر کنند. این سینما به‌دلیل نزدیک بودن به حرم‌مطهر فروش خوبی دارد، اما بار‌ها از طرف کسبه مورد‌تهدید قرار می‌گیرد و تا سال۱۳۲۲ حتی چندین بار دچار آتش‌سوزی و درمقطعی تعطیل می‌شود. چندی بعد بالاخره مخالفت‌های برخی از روحانیون و مردم این سالن را برای همیشه تعطیل می‌کند.
سینما «شهرزاد»؛ ۱۳۲۲ تا ۱۳۳۸
در سال۱۳۲۳ نمایش فیلم شهرزاد در سالن اجتماعات مدرن، مجهز و بزرگ شیر و خورشید با استقبال زیادی روبه‌رو می‌شود؛ این‌گونه است که نمایش فیلم برنامه دائمی این سالن می‌شود و سینما شهرزاد با ۴۵۰ صندلی پا می‌گیرد. دو سال بعد سیدجواد‌منصوری سینما را دو‌ساله اجاره می‌کند و نامش را به جهان تغییر میدهد، اما مردم همچنان سینما را به نام شهرزاد می‌شناسند.
با رفتن منصوری، سینما شهرزاد برای مدتی تعطیل می‌شود، اما اجاره‌داری محمد اسکوئیان و محمود‌رضایی و نمایش فیلم‌های اکران‌اول به آن جان تازه‌ای میدهد. با پایان قرارداد این دو در سال۱۳۳۸، سینما شهرزاد نیز تعطیل می‌شود، اما به‌عنوان سالن تئائر شیر و خورشید به کار خود ادامه میدهد.
سینما «جهان»؛ ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۰
جواد منصوری پس از اتمام قراردادش با سینما شهرزاد، مدتی سالن سینما باغ‌ملی را اجاره و آن را با نام سینما جهان دایر می‌کند، اما سینما جهان اصلی در سال۱۳۲۶ پا می‌گیرد که او یک سالن تابستانی را در کاروان‌سرای آقای نبویان با فیلم «هزار‌و‌یک‌شب» افتتاح می‌کند.
منصوری یک سال بعد در محل انتظار فضای تابستانی، سالن سرپوشیده‌ای را با نام جهان می‌سازد و با نمایش فیلم مصری «دختر چوپان» افتتاحش می‌کند. بدیهی است که سرگروهی سینما‌های شرکت سینما خراسان (هما، فردوسی و ایران) شرایط عرض‌اندام را برای تک سینمای هفتصدنفره منصوری دشوار می‌کند. نهایتا او پس از سه سال در دی‌ماه ۱۳۳۰ سینما جهان را به وارطان‌دانیال‌پطروسیان می‌فروشد و به مکه معظمه مشرف می‌شود و کار سینما را برای همیشه کنار می‌گذارد.
سینما «متروپل»؛ ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۹
پطروسیان پس از خرید سینما‌جهان، با شراکت آرمناک‌سانطوریان و آبکار‌گاسپاریان، کل ملک نبویان را می‌خرد و در محل سینما جهان، «سینما متروپل» را می‌سازد و در ۸دی۱۳۳۰ آن را با فیلم «مستی عشق» افتتاح می‌کند. چاپ آگهی و عکس‌های گراور‌شده فیلم‌ها را برای اولین بار متروپل در روزنامه‌های مشهد باب می‌کند. متروپل پس از مصادره در سال ۱۳۵۹ برای همیشه تعطیل می‌شود.
سینما‌های مشهد پس از دهه ۳۰
پس از دهه ۳۰قرن ۱۴خورشیدی شمار سالن‌های سینمایی مشهد، هر‌سال فزونی می‌گیرد، آن‌چنان‌که در حدود سی سال تا انقلاب اسلامی ۹سینما به این مجموع اضافه می‌شود که از آن جمله می‌توان به سینما «کریستال»، سینما «رادیوسیتی»، سینما «آسیا»، سینما «مولن‌رژ»، سینما «سعدی»، سینما «دیاموند»، سینما «آریا» و سینما «شهر‌فرنگ» اشاره کرد.
سینما شهرقصه مشهد
مشهد و سینما‌های پس از انقلاب‌اسلامی
اگر چه موضوع ساخت سینما‌های جدید در مشهد به ویژه پس از انقلاب اسلامی در مشهد و بررسی آن در این مجال نمی‌گنجد و در پرونده‌ای مجزا به آن خواهیم پرداخت، با این همه نگاهی کوتاه به ساخت سالن‌های سینمایی در مشهد، خالی از لطف نیست. نخستین سینمایی که پس از انقلاب اسلامی در مشهد سقف و ستون می‌خورد سینما «شهر قصه» است با عمر کوتاه شش‌ساله.
این سینما در ۲۳شهریور ۱۳۷۳ به همت حسین‌پورحسین، سیدمهدی هاشمی‌قدمگاهی و طاهر‌رجبی اولین سینمای پس از انقلاب مشهد است و با ظرفیت دویست صندلی در منطقه گلشهر به بهره‌برداری می‌رسد. این سینما با نمایش فیلم «ضربه آخر» کارش را شروع می‌کند و به دو صورت آپارات و ویدئو‌پروژکشن اکرانهای خود را ادامه میدهد. چند سال بعد، اما با تغییر مدیریت، فقط نمایش ویدئویی در دستور‌کار این سینما قرار می‌گیرد که همین مسئله در نهایت منجر به تعطیلی آن در سال ۱۳۷۹ می‌شود.
دومین سینما «سیمرغ» است. این سینما که در سال۱۳۷۷ به بهره‌برداری می‌رسد، چون در فاز اول خود پنج سالن نمایش مجزا دارد، عنوان نخستین پردیس سینمایی ایران را می‌گیرد. «بهمن»، «مهران» (بعد‌ها مجتمع تجاری می‌شود) و «پیروزی» دیگر سینما‌های پس از انقلاب هستند.
با این همه، می‌توان به بازسازی سینماهویزه وتبدیل آن به یکی از روزآمدترین پردیس‌های سینمایی کشور در دهه ۸۰ خورشیدی اشاره کرد. همچنین بازسازی‌هایی در سینما آفریقا مشهد در میانه دهه ۸۰ خورشیدی صورت گرفت. امادر دهه ۹۰ خورشیدی روند ساخت پردیس‌های سینمایی در مشهد رونق گرفت که از آن جمله می‌توان به احداث و بهره‌برداری از پردیس سینمایی اطلس، پردیس سینمایی گلشن، سینما پارک بازار، پردیس سینمایی برفی، پردیس سینمایی ملل و پردیس سینمایی مهر کوهسنگی در مشهد نام برد.
* این گزارش چهارشنبه ۲۱ شهریورماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۰۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
